عينی و ذهنی

يكی از تقسيمات هستی اين است كه هستی يك شی‏ء ، يا عينی است و يا
ذهنی . هستی عينی يعنی هستی خارجی كه مستقل از ذهن انسان است . می‏دانيم‏
كه مثلا كوه و دريا و صحرا در خارج از ذهن ما و مستقل از ذهن ما وجود
دارند . ذهن ما خواه آنها را تصور كند و خواه تصور نكند ، بلكه خواه ما و
ذهن ما وجود داشته باشيم و خواه وجود نداشته باشيم كوه و دريا و صحرا
وجود دارد .
ولی همين كوه و دريا و صحرا وجودی هم در ذهن ما دارند . آنگاه كه ما
تصور می‏كنيم آنها را ، در حقيقت آنها را در ذهن خود وجود می‏دهيم . وجودی‏
كه اشياء در ذهن ما پيدا می‏كنند " وجود ذهنی " ناميده می‏شود .
اينجا جای دو پرسش هست . يكی اين كه به چه مناسبت تصويرهايی كه از
اشياء در ذهن ما پيدا می‏شوند ، به عنوان وجودی از آن اشياء در ذهن ما
تلقی می‏شود ؟ اگر چنين است پس می‏بايست تصويری هم كه از اشياء بر روی‏
ديوار يا كاغذ نقش

می‏بندد نوعی ديگر از وجود خوانده شود به نام وجود ديواری يا كاغذی . ما
اگر تصويرات ذهنی را به نوعی " وجود " برای شی‏ء تصوير شده تعبير كنيم‏
در حقيقت يك " مجاز " به كار برده‏ايم نه حقيقت ، و حال اين كه سرو
كار فلسفه بايد با حقيقت باشد .
ديگر اين كه مسأله وجود ذهنی در حقيقت مربوط به انسان است و يكی از
مسائل روانی انسانی است و چنين مسأله‏ای می‏بايست در روانشناسی مطرح شود
نه در فلسفه زيرا مسائل فلسفه مسائل كلی است و مسائل جزئی مربوط به علوم‏
است .
در پاسخ پرسش اول می‏گوييم كه رابطه صورت ذهنی با شی‏ء خارجی ، مثلا
رابطه كوه و دريای ذهنی با كوه و دريای خارجی ، بسی عميقتر است از رابطه‏
عكس كوه و دريای روی كاغذ يا ديوار ، با كوه و دريای خارجی . اگر آنچه‏
در ذهن است تنها يك تصوير ساده می‏بود هرگز منشأ آگاهی نمی‏شد همچنانكه‏
تصوير روی ديوار منشأ آگاهی ديوار نمی‏گردد . بلكه تصوير ذهنی عين آگاهی‏
است .
فلاسفه در مسأله وجود ذهنی به اثبات رسانيده‏اند كه علت آگاهی ما به‏
اشياء خارجی اين است كه تصويرات ذهنی ما يك تصوير ساده نيست بلكه‏
نوعی وجود يافتن ماهيت اشياء خارجی است در ذهن ما ، و از همين جا پاسخ‏
پرسش دوم نيز روشن می‏شود ، و آن اين كه هر چند مسأله تصويرات ذهنی از
يك نظر يك مسأله روانی انسانی است و از همان نظر بايد در علم‏
معرفةالنفس مورد بحث قرار گيرد ، ولی از آن نظر كه ذهن انسان واقعا يك‏
نشأه ديگر از وجود است و سبب می‏گردد كه هستی در

ذات خود دو گونه گردد : ذهنی و عينی ، جای آن در فلسفه است .
بوعلی در اوايل الهيات شفا به طور اشاره و صدرالمتألهين در تعليقات‏
خويش بر الهيات شفا به طور صريح و به تفصيل گفته‏اند كه گاهی يك مسأله‏
از دو نظر با دو فن مربوط می‏شود ، مثلا هم به فلسفه مربوط می‏شود و هم به‏
علوم طبيعی .

حقيقت و خطا

مسأله وجود ذهنی از يك زاويه ديگر كه مورد مطالعه قرار گيرد ، مربوط
می‏شود به ارزش واقع نمائی ادراكات . يعنی مربوط می‏شود به اينكه‏
ادراكات و احساسات و تصورات ما درباره عالم خارج چه اندازه " واقع‏
نما " است .
يكی از مسائل مهم كه از قديم الايام مورد توجه فلاسفه بوده است اين است‏
كه آيا آنچه ما به وسيله حواس يا به وسيله عقل درباره اشياء ادراك‏
می‏كنيم با واقع و نفس الامر مطابقت دارد يا نه ؟
گروهی چنين فرض می‏كنند كه برخی ادراكات حسی يا عقلی ما با واقع و
نفس الامر مطابقت دارد و برخی ندارد . آن ادراكاتی كه با " واقعيت "
مطابق است " حقيقت " خوانده می‏شود و آنچه كه مطابق نيست " خطا "
ناميده می‏شود . ما پاره‏ای از خطاهای حواس را می‏شناسيم . باصره ، سامعه ،
ذائقه ، لامسه ، شامه ، جايز الخطا است .
در عين حال اكثر ادراكات حسی ما عين حقيقت است . ما شب و روز را ،
دوری و نزديكی را ، بزرگی و كوچكی حجم را ،

درشتی و نرمی را ، سردی و گرمی را ، با همين حواس تشخيص می‏دهيم و شك‏
نداريم كه عين حقيقت است و خطا نيست .
همچنين عقل ما جايز الخطا است . منطق برای جلوگيری از خطای عقل در
استدلالاتش تدوين شده است . در عين حال اكثر استدلالات عقلی ما حقيقت‏
است . ما آنگاه كه مثلا قلمهای زيادی داد و ستد داريم و بدهيها را يك جا
و بستانكاريها را جای ديگر جمع و از يكديگر تفريق می‏كنيم ، يك عمل فكری‏
و عقلانی انجام می‏دهيم و اگر در حين عمل دقت كافی كرده باشيم شك نداريم‏
كه حاصل جمع و تفريق ما عين حقيقت است .
ولی " سوفيست " های يونانی كه قبلا هم از آنها ياد كرديم ، تفاوت "
حقيقت " و " خطا " را منكر شدند و گفتند هر كس هر گونه احساس كند و
هر گونه بينديشد برای او همان " حقيقت " است . آنها گفتند مقياس همه‏
چيز انسان است . سوفيستها يا سوفسطائيان اساسا " واقعيت " را انكار
كردند و چون " واقعيت " را انكار كردند ديگر چيزی باقی نماند تا
ادراكات و احساسات انسان در صورت مطابقت با آن " حقيقت " باشد و
در صورت عدم مطابقت " خطا " .
اين گروه معاصر با سقراط اند . يعنی عصر سقراط مقارن است با پايان‏
دوره سوفسطائيان .
سقراط و افلاطون و ارسطو بر ضد اينها قيام كردند . پروتاگوراس و
گورگياس دو شخصيت معروف سوفسطائی می‏باشند .
در دوره‏های بعد از ارسطو ، در اسكندريه گروهی ديگر

پديد آمدند كه شكاك يا " سپتی سيست " خوانده شدند و معروفترين آنها
شخصی است به نام " پيرون " . شكاكان واقعيت را از اصل منكر نشدند ولی‏
مطابقت ادراكات بشر را با واقعيت انكار كردند .
آنان گفتند انسان در ادراك اشياء تحت تأثير حالات درونی و شرائط خاص‏
بيرونی ، هر چيز را يك جور می‏بيند . گاهی دو نفر يك چيز را در دو حالت‏
مختلف و يا از دو زاويه مختلف می‏نگرند و هر كدام او را به گونه‏ای‏
می‏نگرند .
يك چيز در چشم يكی زشت است و در چشم ديگری زيبا ، در چشم يكی كوچك‏
است و در چشم ديگری بزرگ ، در چشم يكی ، يكی است و در چشم ديگری دو تا
. يك هوا در لامسه يكی گرم است و در لامسه ديگری سرد . يك طعم برای يكی‏
شيرين است و برای ديگری تلخ . سوفسطائيان و همچنين شكاكان منكر ارزش‏
واقع نمائی علم شدند .
عقائد سوفسطائيان و شكاكان بار ديگر در عصر جديد زنده شد . اكثر فلاسفه‏
اروپا تمايل به شكاكيت دارند . برخی از فلاسفه ، مانند سوفسطائيان ،
واقعيت را از اصل انكار كرده‏اند .
فيلسوف معروفی هست به نام " بركلی " كه ضمنا اسقف نيز می‏باشد .
اين فيلسوف به كلی منكر واقعيت خارجی است . ادله‏ای كه بر مدعای خويش‏
اقامه كرده است آنچنان مغالطه آميز است كه برخی مدعی شده‏اند هنوز احدی‏
پيدا نشده كه بتواند دليلهای او را رد كند با اين كه همه می‏دانند مغالطه‏
است .
كسانی كه خواسته‏اند پاسخ سوفسطائيان قديم از قبيل

پروتاگوراس و يا سوفسطائيان و ايده‏آليستهای جديد از قبيل بركلی را بدهند
از راهی وارد نشده‏اند كه بتوانند رفع شبهه نمايند .
از نظر فلاسفه اسلامی راه حل اساسی اين شبهه آن است كه ما به حقيقت‏
وجود ذهنی پی ببريم . تنها در اين صورت است كه معما حل می‏گردد .
حكمای اسلامی در مورد وجود ذهنی ، اول به تعريف می‏پردازند و مدعی‏
می‏گردند كه علم و ادراك عبارت است از نوعی وجود برای ادراك شده در
ادراك كننده ، آنگاه به ذكر پاره‏ای براهين می‏پردازند برای اثبات اين‏
مدعا ، و سپس ايرادها و اشكالهای وجود ذهنی را نقل و رد می‏كنند .
اين بحث به اين صورت در اوايل دوره اسلامی وجود نداشته است ، و به‏
طريق اولی در دوره يونانی وجود نداشته باشد . بنابر آنچه ما تحقيق‏
كرده‏ايم ظاهرا اولين بار وسيله خواجه نصيرالدين طوسی بحثی به اين نام‏
وارد كتب فلسفه و كلام شد و سپس جای شايسته خويش را در كتب فلسفه و
كلام بازيافت به طوری كه در كتب متأخرين مانند صدرالمتألهين و حاج ملا
هادی سبزواری جای مهمی دارد .
فارابی و بوعلی ، حتی شيخ اشراق و پيروان آنها ، بابی به نام " وجود
ذهنی " در كتب خويش باز نكرده‏اند و حتی به اين كلمه تفوه نكرده‏اند .
اصطلاح " وجود ذهنی " بعد از دوره بوعلی پديد آمده است .
البته آنچه از كلماتی كه فارابی و بو علی به مناسبتهای ديگر طرح‏
كرده‏اند بر می‏آيد اين است كه عقيده آنها نيز اين بوده است

كه ادراك عبارت است از تمثيل حقيقت ادراك شده در ادراك كننده ، ولی‏
آنها نه بر اين مدعا اقامه برهان كرده‏اند و نه آنرا به عنوان يك مسأله‏
مستقل از مسائل وجود و يك تقسيم مستقل از تقسيمات وجود تلقی كرده‏اند .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: